مسجد فهرج یزد

فهرج يكي از تاريخي ترين و كهن ترين روستاهاي ايران است كه در 24 كيلومتري شمال شرق مهريز و 17 كيلومتري شرق جاده يزد ـ كرمان قرار دارد. ديدني ترين و شاخص ترين آثار تاريخي اين روستا مسجد جامع فهرج است. اين مسجد داراي طراحي بسيار ساده و بي پيرايه است كه شايد بتوان آن را نخستين مسجد شناخته شده در خاك ايران دانست. تاريخ ساخت اين مسجد به نيمه نخست سده اول هجري بازمي گردد و نقشه آن شباهت بسياري به نقشه ديگر مساجد شناخته شده نخستين سده هاي هجري در كشورهاي عربي دارد. در نخستين نگاه به سبب تزئينات گچبري شكنجي و پيچك هاي به كار رفته در مسجد كه يادآور كاخ ساسانيان در تيسفون است، بنا رنگ و بويي ساساني به خود مي گيرد و اين نكته با توجه به مناره مسجد كه در دوره هاي بعد، احتمالاً قرن چهارم و پنجم هجري به بناي اصلي افزوده شده است، قوت بيشتري مي يابد. طرح اصلي مسجد بسيار ساده و از نوع مساجد ستوندار است و از يك حياط مركزي با شبستان ستوندار سمت قبله و رواق هايي در دو طرف صحن مركزي تشكيل مي شود. شبستان دربرگيرنده دو رديف ستون چهارتايي است كه صحن مركزي را با يازده دهانه طاق از جهات مختلف ـ سه دهانه در سمت جنوب، چهار دهانه در شمال و 2 دهانه در جهات شرق و غرب ـ محدود مي كند. دهانه مركزي سمت قبله، اندكي پهن تر از دهانه هاي ديگر است و بدين ترتيب مراحل آغازين شكل گيري ايوان در مساجد شبستاني شكل مي گيرد. نبود تقارن در تعداد دهانه هاي سمت شمال و جنوب صحن، پديده اي غيرمعمول است كه در اين بنا ديده مي شود. 

 

 

اين مسجد همانند ديگر بناهاي پيش از اسلام از بلندي و افراز شكوهمندي برخوردار است. حياط و صحن كوچك مسجد از جنوب به سه دهانه شبستان و از شرق و غرب هر يك به دو دهانه ايوان محدود مي شود و در سمت شمال آن چهار صفه قرار دارد كه با درگاه هايي كه هم اكنون مسدود شده اند به هم راه داشته اند. پوشش صفه ها شكل بسيار ساده، ابتدايي نيم گنبد است كه بعدها در سر در اصلي بيشتر بناهاي دوران اسلامي در ايران با شكوه هرچه تمام تر نمود پيدا مي كند. در ابتدا به جاي محراب اصلي شبستان فرورفتگي راستگوشه اي ايجاد شده بود كه بعدها محرابي كاهگلي در درون آن ساخته شد. از جالب ترين ويژگي هاي اين مسجد مي توان به نقش درهاي مجلل ساساني اشاره كرد كه با استفاده از گچ، بر ديوار شرقي بنا نقش بسته است، به احتمال زياد از آنجايي كه استفاده از درهاي مجلل و آراسته در بناهاي صدر اسلام رايج نبوده است، معمار با به كارگيري ذوق و توانايي هنري اش كوشيده است تا الگويي از درهاي زيباي كهن به دست آيندگان بدهد. هم اكنون ورودي اصلي مسجد دركنار مناره قرار دارد و به نظر مي رسد كه همزمان با افزودن مناره به بناي اصلي ساخته شده باشد. اين در مستقيماً به شبستان باز مي شود اما علاوه بر مناره و سردر، دو اتاق در قسمت غربي مسجد قرار دارد كه همزمان با ساختمان اصلي ساخته شده است. معماري مسجد به جز طرح اصلي كه پديده تازه اي محسوب مي شود كاملاً ساساني است به شكلي كه حتي ستون هاي كوچك چهارگوشه جرزها، سرستون ها، درگاه ها و آرايش ها همگي به سبك و شيوه معماري پيش از اسلام ساخته شده اند. مسجد فهرج از خشت خام با ابعاد بزرگ ساخته شده و نماي سيمگل (گل رس، ريگ روان و خاكه گل)، گل ريگ و چفت هاي گلي دارد كه البته در اينجا به جاي كاه كه در اين روستا كمياب بوده از ژاژ (خارشتر) آسياب شده استفاده مي كرده اند و همين امر، بنا را از آسيب آفتي چون موريانه به دور مي دارد. براي آرايش نما از طاقچه هاي كوچك با پوشش و نقش هاي شكنجي و دالبري استفاده شده است و در جايي نقشي از كنگره هاي تخت جمشيد نيز ديده مي شود كه وجود اين شكل از تزئين در معماري سده هاي نخستين هجري، آن هم در بنايي چون مسجد، مايه شگفتي است. در زمينه جغرافياي تاريخي فهرج مي توان به گفته ابواسحاق ابراهيم اصطخري در كتاب مسالك و ممالك استناد كرد. او چهار شهر بزرگ ناحيه اصطخر خوره يا كوره اصطخر را كه همان يزد است، به ترتيب كثه، ميبد، نائين و فهرج مي خواند و بيان مي دارد كه سه شهر از اين چهار شهر، داراي مسجد جامع بوده اند اما در ادامه از چهار شهر كثه، ميبد، نائين و بهره ياد مي كند. در متن عربي اصطخري به جاي بهره، فهرج نوشته شده است اما مترجم كه به سبب نثر روانش مي توان او را از مردمان همان حدود دانست نام مصطلح محل در حدود قرن چهارم و پنجم هجري، يعني همان بهره را به كار برده است. در ديگر كتاب هاي فرهنگ و لغتنامه ها نيز در برابر نام فهرج نوشته شده است كه اين نام، شكل عربي شده بهره است و سه شهر به اين نام خوانده مي شده اند كه يكي در عراق است و ديگري در بلوچستان و شهر ديگر يعني همان بهره يا فهرج از ناحيه يزد اصطخر خوره است و چنان كه مي دانيم فهرج در بخش سريزد واقع شده است و در واقع دروازه ناحيه يزد به شمار مي رود. از نظر طرح و سبك معماري و همچنين با مقايسه آنچه در كتب تاريخي و جغرافيايي آمده است، مي توان اين مسجد را كهن ترين مسجدي دانست كه تاكنون در ايران شناسايي شده است 

 


نكته جالب توجه در مورد مسجد جامع فهرج آن است كه اين مسجد برخلاف ديگر مساجد همزمان با خود در نخستين سده هاي اسلامي كه عمدتاً شكل تغيير يافته اي از آتشكده و يا ديگر بناهايي از دوره پيشين بوده اند، از همان ابتدا با كاربري مسجد ساخته شده است. اگرچه سبك ساخت و معماري آن كاملاً برگرفته از الگوها، تزئينات و ديگر شيوه هاي معماري رايج در دوران ساساني است، اما آنچه در اين ميان اهميت مي يابد آن است كه روح بي بديل دين جديد با سنت ديرينه و ديرپاي ساساني به گونه اي نوين و ديگرگون در اين مسجد با هم پيوند مي خورد. سال هاي بسياري است كه مسجد فهرج با همان جلال و شكوه هميشگي اش پا برجاي دارد و اميد است تا با كاوش هاي بيشتر، بتواند پاسخگوي سوالات بي شمار بسياري باشد كه گوشه اي از تاريخ تاريك سده هاي نخستين هجري را روشن تر نمايد. اگرچه تا چندي پيش مردمان بومي در پي جايگزيني مسجد كهنسال با مسجدي جديد و تازه ساز بودند اما به نظر مي رسد كه امروزه با آگاهي از ارزش بسيار و تاريخ طولاني اين مسجد كهن در حفظ و شناساندن هر چه بيشتر آن سهم بسزايي خواهند داشت 

اینجا فهرج یزد است. روستایی که مسجد 1400 ساله فهرج را در خود جای داده است.

یزد، خود قدمتی پنج‌هزار ساله دارد و در طول تاریخ همواره مردمی مذهبی را در خود جای داده است. از اینرو منطقی است که قدمت مسجد بیش از 14 قرن و به پیش از ورود اسلام باز گردد.

در آن هنگام و در عهد ساسانیان، آتشکده فهرج، نیایشگاه مردم یکتاپرست زرتشتی این دیار بود و پس از اسلام نیز همچنان نیاشگاه این مردمان، اما در کسوت مسجد، باقی ماند.
مسجد فهرج در دل بافت سنتی روستایی به همین نام قرار دارد، جایی که زرق و برق تمدن مدرن به آن راه نبرده است.

در گذر از پس‌کوچه‌های تنگ روستا حس گذر از ورای زمان به انسان دست می‌دهد و با رسیدن به مسجد بوی هزاران سال فرهنگ و تمدن ایرانی در مشام آدمی می‌پیچد. آنگاه، مسجد با همه صمیمیت و تواضع در برابر دیدگان ظاهر می‌شود.

در نخستین نگاه، مسجد هیچ شباهتی به مساجد دیگر ندارد. نه گنبدی، نه کاشیکاری‌ای، نه کتیبه‌ای و نه محرابی. اما چیزی فراتر از اینها در اوست. روح. همان نفخه ای که در گل آدمی دمیده شد و خلقت آدم را رقم زد.

تک مناره خشت و گلی مسجد بعدها به بنای اصلی ملحق شده است.

درهای چوبی سرخ رنگ آن دیدگانمان را به سوی خود کشید، درهایی که گویی دروازه ورود به معنویت‌اند.

طایفه‌های کوچروی عهد پیشدادیان در مسیر خود از بلخ به پارس، یزد را یزدان نام داده بودند، نامی برازنده شهر که معنای آن عبادت است. مسجد فهرج با آن دروازه‌های معنوی‌اش بخشی از یزد، همین عبادتگاه باستانی است.

روستای باستانی فهرج در 60 کیلومتری شرق استان یزد، در مسیر یزد-کرمان و در دل کویر آرام گرفته است. این شهر یکی از مراکز اسکان اولیه ایرانیان بوده و پهره نام داشته است.
کوه چلته در شمال شرقی بر آستانه فهرج ایستاده است. قلعه‌ای باستانی و آب‌انباری قدیمی نیز دیگر مشخصه‌های روستای فهرج است.

در ایران نیز همچون بسیاری از کشورهای کهن و متمدن، ظهور اسلام تاثیر بسزایی بر سرنوشت فرهنگی و هنری این ملل، داشت است. و بدین ترتیب شالوده هنرهای اسلامی از نفوذ ترکیب هنرهای ممالک مغلوب بوجود آمد.

با آن که در یک روز تعطیل وارد روستا شدیم، اما احدی را در مسجد نیافتیم. یعنی در این ساعت، هیچ‌کس نیامده بود تا سوار بر سفینه مسجد دل زمان را بشکافد و دقایقی را به سفری هیجان‌انگیز در تاریخ سپری کند؟ شک دارم که چنین باشد. علت را از راهنمای مسجد پرسیدیم. پاسخی نداشت.

اما در کشوری با این همه جاذبه تاریخی و فرهنگی که در هر گوشه دورافتاده‌اش ردپای تمدن کهن بشری را می‌توان دید چگونه چنین چیزی ممکن است. مگر نه این است که ایران از لحاظ جاذبه‌های تاریخی یکی از ده کشور نخست دنیاست.

 چنان که در تصاویر می‌بینید چهره زیبا و اصیل مسجد را عوارض ناساز بی‌فرهنگی آلوده است. عجیب است در بنایی این چنین کهن پنکه به سقف آویخته‌اند. مگر در طول هزاران سال، برای خنک کردن مسجد از پنکه استفاده می‌شده است! پس آن همه فخر و مباهات به معماری هوشمندانه ایرانی چه می‌شود!

حال زار دیوارها و سقف و مسجد خود حکایت دیگری از بی‌توجهی متولیان مسجد دارد. بر دیوارها در کمال بی‌سلیقگی میخ کوبیده‌اند و فضا را با پارچه‌های بدترکیب تقسیم کرده‌اند. سیم‌های برق به‌زشتی بر دیوارها آویخته شده‌اند و در آستانه در ورودی مسجد برای خوشامد به همان اندک بازدیدکنندگان پیت حلبی زنگ‌زده 17 کیلویی در نقش سطل‌آشغال ایفای نقش می‌کند!

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: